ग्रॅन्ड पॅलेस, बँकॉक, जून २०१६

Monday, December 31, 2012

१४५. क्षुल्लक

दिल्लीत परतल्यापासून जंतर-मंतर, इंडिया गेट इथल्या निदर्शनात सामील व्हायची संधी मिळत नव्हती. म्हणजे रोज काही ना काही घडत होतं तिथं; पण संचारबंदी लागू असल्याने आणि त्याहीपेक्षा दहा मेट्रो स्थानकं बंद असल्याने मी तिथवर पोचू शकले नव्हते.


आज मात्र गेले. जंतर-मंतरला. आजपर्यंत मी या ठिकाणी गेले आहे ती अण्णा हजारे यांच्या आंदोलनाच्या निमित्तानं. तेव्हा भरपूर गर्दी असायची. आज तितकी नव्हती. ते स्वाभाविकच. सोमवार संध्याकाळ किती लोकांना मोकळी असणार? निळ्या गणवेशातले 'रॅपिड अ‍ॅक्शन फोर्स'चे  लोक होते पण कमी होते तेही. सुरक्षा तपासणी नव्हती. ठिकठिकाणी वेगवेगळे गट बसले होते. एका गटात दोन पुरुष गेले आठ दिवस उपोषण करत आहेत तिथं मेणबत्त्या लावलेल्या होत्या बरेचजण बसून घोषणा देत होते. त्यात पुरुषांचा सहभाग चांगला दिसत होता. देश का युवा जाग गया, राहुल गांधी भाग गया ही एक नवी घोषणा ऐकायला मिळाली.


दुसरा एक गट अनेक ट्यूबलाईट घेऊन बसला होता . त्यावर लोक मार्करने सह्या करत होते, संदेश लिहित होते. दोन-तीन लोक होते तिथं. दुस-या एका गटात आठ दहा स्त्रिया आणि दोन पुरुष उभे राहून घोषणा देत होते. बलात्कार करणा-यांना फाशी द्या ही त्यांची मुख्य मागणी होती. एका गटात शहर कुणाचं अशा आशयाचं एक गीत चालू होतं. एका ठिकाणी कागदावर संदेश लिहून तिथं मेणबत्त्या ठेवल्या होत्या. दोन मुली बसल्या होत्या तिथं. एक मुलगी एकटीच  न्याय मिळाल्याविना नव्या वर्षाचा आनंद होणार नाही असा फलक हातात घेऊन एकटीच बसली होती. तिचा चेहरा अतिशय विदीर्ण दिसत होता. आणखी एका गटात बरीच जास्त गर्दी होती, मेणबत्त्याही जास्त होत्या. तिथं काहीतरी धार्मिक वाटावा असा विधी चालला होता.


त्या विधींकडे मी पाहतच होते तेवढ्या माझ्या पाठीवर हात पडला. स्वेटर, जीन्स, गळ्यात मफलर अशी एक तिशीची स्त्री होती. तुम्ही निदर्शनात सहभागी व्हायला आलात का? तिनं मला विचारलं.
हो, मी सांगितलं.
माझ्याबरोबर पाच मिनिटं याल? ती स्त्री.

मला काही कळेना. कुठं जायचं? कशासाठी?

ती म्हणाली मी ----- वाहिनीची आहे (नाव सांगत नाही, सगळ्या वाहिन्या सारख्याच, एकीला झाकावं आणि दुसरीला काढावं!). आमचा आत्ता पाच वाजता लाईव्ह शो आहे. तुम्ही प्रतिक्रिया द्याल का? प्लीज..

या ठिकाणी वाहिन्यांचे कॅमेरे अगणित होते. नेहमीच असतात. पण मी त्यांच्यापासून नेहमी लांब राहते. परिवहन मंडळाच्या बसस्थानकावर प्रवासी शोधत जसे खासगी जीपवाले फिरतात तसे पत्रकार फिरत असतील याची मात्र मी कधी कल्पना केली नव्हती. मला जरा हसू आलं पण मी नकार दिला.

ती म्हणाली, या बलात्काराच्या घटनेत एक अल्पवयीन मुलगा आहे. त्याच्या शिक्षेबद्दल तुमचं काय मत आहे?
ही काही एका क्षणाची घटना नव्हती. स्व-संरक्षणार्थ अथवा भीतीतून हे कृत्य घडलेलं नाही. त्या मुलाने जे क्रौर्य केलं त्याची शिक्षा त्याला व्हायला हवी. ते घृणास्पद कृत्य करताना तो लहान नव्हता मग शिक्षेच्या वेळीच कसा लहान? मी उत्तर दिलं.

अगदी हेच हवं आहे मला, ती पत्रकार स्त्री म्हणाली. बालगुन्हेगार कायद्यात बदल -याच विषयावर आमचा शो आहे.
अहो, पण मला कायद्याची काही माहिती नाही. इथं पुष्कळ अभ्यासक कार्यकर्ते असतील, त्यांची तुम्हाला जास्त मदत होईल, मी काढता पाय घेत म्हणाले.
छे! मी जास्त काही विचारणार नाहीच. तुम्ही आत्ता जे वाक्य बोललात ना तेच फक्त बोला, मी माईक धरणारच नाही तुमच्यापुढे त्याहून जास्त. ती अजीजीने म्हणाली.

माझे काही मित्र-मैत्रिणी पत्रकार आहेत. त्यांना बिचा-यांना अशीच अजीजी करावी लागत असेल का रोज   असा विचार माझ्या मनात आला, आणि मी तिच्याबरोबर गेले.

एका टोकाला वाहिन्यांच्या कॅमे-यांची भिंत होती. वाट काढत, मी येत आहे अशी खात्री करून घेत ती चालत होती. मी म्हटलं, हाही एक अनुभव घेऊन पाहू.

एक सरदारजी होते. पन्नाशीचे असतील. एक बाई होत्या त्याही त्याच वयाच्या. आणि मी.
सरदारजी म्हणत होते, लहान असला म्हणून काय झालं? त्याला तर उलट जास्त शिक्षा द्या. ते पाहून बाकीच्या लहान मुलांना चांगली जरब बसेल आणि पुन्हा कुणी असं वागणार नाही.

त्यांच्या पाठीमागे काही पुरुष उभे होते. एक म्हणाला, लहान आहे मुलगा, त्याला सुधरायची संधी दिली पाहिजे. आणखी कुणीतरी म्हणालं, त्या मुलाला कसली शिक्षा देताय? त्याच्या आई-बापाला दिली पाहिजे शिक्षा. मुलाला वळण लावत नाहीत म्हणजे काय? आणखी कुणी विचारत होतं, त्याला आयुष्यभर तुरुंगात टाकून द्या, तीच शिक्षा त्याला. झोपडपटटी वाढली की दुसरं काय होणार? आणखी एक प्रश्न. प्रश्नातच जणू उत्तर आहे दडलेलं अशा अविर्भावात.

तेवढ्यात कॅमेरामन आणि एक पुरुष यांची वादावादी झाली. कॅमेरामन त्याला बाजूला व्हायला सांगत होता आणि तो माणूस म्हणत होता, होऊ तर द्या तुमचं सुरु, मग होतो की बाजूला.माझ्या डावीकडे दुस-या वाहिनीचा माणूस ताडताड माईकमध्ये बोलत होता. आता रोजची सवय असणार झालेली त्याला या विषयावर बोलायची. ‘सिंगापूरमधल्या डॉक्टरांची साक्ष महत्त्वाची’ असं काहीतरी तो बोलत होता.  उजवीकडे तिसरा वाहिनीवाला कुणालातरी फोनवर अबे, अंग्रेजी बोलनेवाला चाहिये, पकडके ला किसीको जल्दी असं सांगत होता.

माझ्या शेजारच्या बाई मुलाला सांगत होत्या मावशीला फोन कर लगेच. तिला सांग हे लाईव्ह पहायला. त्यांची मुलगी तिच्या डिजीटल कॅमे-यात बहुधा व्हिडीओ रेकॉर्डिंग करत होती. मागे घोषणा चालूच होत्या. आमच्याभोवती बरेच बघे जमा झाले होते. वेगवेगळ्या विषयांवर चर्चा चालू होती. पाच मिनिटं झाली, दहा मिनिटं झाली .. पंधरा झाली. आमची पत्रकार हेडफोन कानात अडकवून तयारीत उभी होती. तेवढ्या एक पठ्ठा धावत आला. कॅमेरामन आणि त्याची गळाभेट झाली. मग तो लाईव्ह शो" सुरु झाला.

पहिला नंबर सरदारजींचा. ते आधी बरेच तावातावाने बोलत होते पण कॅमे-यासमोर अगदी शांत निर्धाराने बोलले. त्यांना बहुधा सवय असावी अशा कार्यक्रमात सामील व्हायची. नंतर नंबर त्या बाईंचा. त्याही इतर देशात बालगुन्हेगारांना अशा प्रसंगी कडक शिक्षा दिली जाते अशा आशयाचं एक वाक्य बोलल्या. मग अचानक ती पत्रकार आणि कॅमेरामन दोघंही निवांत झाले आणि मागच्या मेणबत्त्यांकडे पहायला लागले. मग मला कळलं की ते लाईव्ह दाखवलं जातंय. सरदारजी आणि बाई दोघांनाही अजून काही बोलायला सुचत होतं. ते पत्रकार बाईना सारखं काहीतरी सांगू पाहत होते. आणि ती त्यांना गप्प रहा, नंतर बोलू अशी खूण करत होती. ती बहुतेक ऐकत असणार कार्यक्रम.

अशी आणखी पाच एक मिनिटं गेली. मेणबत्त्यांजवळचा कॅमेरामन परत आला.
मेरा हो गया? असं पत्रकार स्त्रीने कुणालातरी विचारलं.

मग मला म्हणाली, सॉरी, तिकडे स्टुडीओत पण एक-दोन लोक होते बोलायला. त्यामुळे वेळ संपली.

मी ठीक आहे म्हणून निघाले.
बाईट हुकली माझी. ते चांगलंचं झालं. त्यामुळे काहीच बिघडलं नाही. वरवर पाहता.

एका बाईटमागे काय काय असतं ते कळलं.
मात्र आत खूप काही विस्कटून गेलं.
बाहेरच्या झगमगाटात खरी घटना, खरी वेदना, खर दु:खं किती क्षुल्लक होऊन जातं तेही अनुभवाला आलं.

Monday, December 17, 2012

१४४. प्रदर्शन


फोन वाजला. अनोळखी नंबर होता. पण फक्त ओळखीचे, यादीत असलेलेच फोन घेण्याची चैन मला करता येत नाही. मला असेच कुठूनकुठून फोन येतात. हा फोन नंबर त्या अर्थाने सार्वजनिक आहे.
नमस्कार”, एक बाई होत्या. दिल्लीतल्या. त्यांनी स्वत:चं नावं सांगितलं आणि मग श्रीयुत क्ष यांनी मला तुमच्याशी बोलायला सांगितलं आहे म्हणाल्या. या ‘क्ष’ना मी अनेक वर्षांपासून आणि चांगली ओळखते. एका सामाजिक संस्थेचं काम करतात ते. त्यांच्या संस्थेबद्दल मला काही फार प्रेम आहे अशातला भाग नाही; पण ‘क्ष’ अतिशय तळमळीने आणि निस्वार्थीपणाने काम करतात. मग ‘क्ष’चं नाव घेत कुणीही माझ्याकडे आलं की मी त्यांना जमेल तितकी मदत करणं स्वाभाविक आहे माझ्यासाठी.
बोला, काय मदत हवी आहे? मी इकडेतिकडे वेळ न घालवता थेट मुद्याला हात घातला.
क्ष म्हणाले की तुमच्याकडे बरीच माहिती आहे, त्या बाई मोघमपणे म्हणाल्या.
या असल्या स्तुतीच्या चक्रात अडकायचं आता काही माझं वय राहिलेलं नाही – हे कदाचित त्या बाईंना माहिती नसणार.
कसली माहिती हवी आहे तुम्हाला? मी सरळ विचारलं.
स्त्रियांची त्यांनी एका शब्दात उत्तर दिलं.
आता स्त्रियांची माहिती हा फार मोठा आवाका असलेला विषय आहे. या बाईंना नेमकी कसली माहिती हवी आहे हे जोवर मला कळत नाही तोवर मी त्यांना मदत करू शकत नव्हते.
कुठल्या स्त्रियांची? कोणत्या विषयावर? मी पुन्हा विचारलं.
भारतीय स्त्रियांची. कोणत्याही विषयावर चालेल. त्या बाई तितक्याच शांतपणे बोलत होत्या.
मला जरा वैताग आला. पण ‘क्ष’चा संदर्भ असल्याने मी फोन ठेवून देऊ शकत नव्हते.
दहा मिनिटं गेल्यावर आणि मी बरीच चौकशी केल्यावर कळलं की क्ष आणि या बाई यांची संस्था प्राचीन भारतीय इतिहासावर एक प्रदर्शन भरवणार होती, त्यासाठी त्यांना माझी मदत हवी होती.
तुम्ही काही नावं काढली आहेत का? मी विचारलं.
तुमचं नाव आहे की... बाई उत्तरल्या. विनोदी दिसत होत्या बाई.
ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्त्वाच्या स्त्रियांबद्दल बोलत होते मी. काय काय पूर्वतयारी केलीय तुम्ही त्याचा अंदाज दिलात तर मी पुढची मदत काय करायची ते बघते. मी.
नाही हो, मला वेळच नाही मिळाला. तुम्ही सांगाल ती नावं घेता येतील, त्यात काही अडचण नाही, बाई उत्तरल्या. अडचण कसली म्हणा? यांचा काही विचारच झालेला दिसत नव्हता. ठीक आहे, नावं देऊ यात यांना असा मी स्वत:शी विचार केला.
प्रदर्शन दिल्लीत असणार म्हणजे मजकूर हिंदीत असायला हवा.
मी इंग्रजीत मजक्रूर दिला तर तुमच्यापैकी कुणी हिंदीत करेल ना तो? मी होकाराच्या अपेक्षेने विचारलं.
नाही हो .. तुम्हीच दिलीत माहिती हिंदीत तर बरं होईल. तुम्ही पण दिल्लीत राहता म्हणजे तुम्हाला हिंदी येत असेलच की ... बाईची फटकेबाजी चालूच होती.
ते नंतर बघू ‘क्ष’शी बोलून असा विचार करत मी पुढचा प्रश्न विचारला.
बरं, तुम्ही पोस्टर्स करणार असाल ना? मी विचारलं.
हो, बहुतेक ... त्या बाई उत्तरल्या.
चित्र कोण काढणार आहे? पोस्टरवर किती मजकूर द्यायचा याला मर्यादा असतात त्यामुळे मजकूर विचारपूर्वक निवडावा लागेल, पोस्टर्सचा आकार काय असेल  ... माझी विचारांची गाडी सुरु झाली होती.
तुमच्याकडे नाहीत का चित्र? त्या बाईंनी विचारलं.
नाहीत, मी शांतपणे उत्तरले. आता ‘क्ष’च्या ओळखीच्या असल्या तरी या बाईंचा मला थोडा राग यायला लागला होता.
मग काय करायचं? बाई विचारत्या झाल्या.
प्रदर्शन यांनी ठरवलं होतं की मी?
तुम्ही ठरवा. मग मला सांगा सावकाश, मी त्या बाईंना सांगितलं.
अहो वेळ कुठं आहे? त्या बाई करवादल्या.
आता मात्र मी राग विसरले आणि मला कुतूहल वाटायला लागलं. या बाईना प्रदर्शन करायचं आहे, त्याच्या विषयाची त्यांना काही माहिती नाही, त्याची कसलीही तयारी नाही यांची. मदत मागण्यासाठी मला फोन करून या मला हुकूम देत सुटल्या आहेत. आमची काही ओळख नाही तरी या माझ्यावर कारण नसताना वैतागत आहेत. यांना ‘क्ष’ने नेमकं काय सांगितलं होतं माझ्याबद्दल? कारण मी या बाईंचा अपेक्षाभंग करत होते हे अगदी उघड होतं. ‘असा कुणालाही माझा फोन नंबर देत जाऊ नका’ असं ‘क्ष’ला सांगितलं पाहिजे याची मी मनातल्या मनात नोंद केली.
घाई होतेच हो अशा वेळी, मी समजूतदारपणा दाखवला.
उत्साहाने मी पुढे बोलले (सवय! सवय!), तुम्ही एकदा तुमच्या टीमशी बोला. मग आपण एकत्र बसू आणि ठरवू. काही काळजी करू नका, होईल सगळं व्यवस्थित.
बाईंना जरा बरं वाटलेलं दिसलं. आज येता संध्याकाळी? त्यांनी विचारलं.
मी आत्ता दिल्लीत नाही. आठवडाभराने येईन परत. मग फोन करते तुम्हाला. तोवर तुम्ही चित्रकार आणि हिंदी अनुवाद करणारे लोक शोधून ठेवा ... मला बहुतेक त्या बाईंची दया आली .
आठवडाभर नाही तुम्ही? मग काय तुमचा उपयोग? बाई मला मोडीत काढत म्हणाल्या.
म्हणजे? मी आवाजावर काबू ठेवत विचारलं.
अहो, प्रदर्शन या शनिवार रविवारी आहे ...बाई उत्तरल्या.
मी तुम्हाला यावेळी काही मदत करू शकत नाही, क्षमस्व. आणि तुम्हाला प्रदर्शनासाठी शुभेच्छा. असं म्हणत मी फोन बंद केला.
प्रदर्शन!
कशाचं प्रदर्शन?
आपण काम करतो याचं? आपल्याला संस्कृती-इतिहास यांचं फार पडलं आहे याचं? आपण सामाजिक काम करतो म्हणजे कसंही केलं तरी चालेल या मानसिकतेचं? वेळ मारून नेण्याच्या वृत्तीचं? आपल्याला इतरांकडून अपेक्षा करण्याचा हक्क आहे या समजुतीचं?
कशाकशाचं प्रदर्शन!!  

Monday, December 3, 2012

१४३. सबलीकरण

पुरुष माणसं मीटिंगमध्ये हजर असताना त्या खुर्चीत बसू शकत नाहीत, मी मात्र बसू शकते.
मी महागडे कपडे वापरू शकते, त्या नाही वापरु शकत.
मी चारचाकीने प्रवास करू शकते, त्या कधीच चारचाकीत बसलेल्या नाहीत.
मी डिजीटल कॅमे-याने फोटो काढू शकते, त्यांनी कधीच फोटो काढलेला नाही.
मी वेगवेगळ्या राज्यांत प्रवास करते, त्यांच्यापैकी अनेकींनी शेजारचा तालुकाही पाहिलेला नाही.
माझ्याकडे मोबाईल फोन आहे, त्यांच्याकडे तो नाही.
मी वाचू शकते,लिहू शकते – त्या शाळेत गेलेल्या नाहीत.
मी माझ्या इच्छेने मला हवे तेव्हा आणि मला पाहिजे तितके पैसे खर्च करू शकते; त्यांना अशी चैन करता येत नाही.
मी इंग्रजी बोलते, त्या बोलायचे तर लांबच, समजूही शकत नाहीत ती भाषा.

माझ्या सोबत असलेल्या स्त्रियांचा दृष्टीने ‘तुम्ही किती हुशार आणि आम्ही किती अडाणी’ असा मुद्दा अधोरेखित करणारी ही यादी न संपणारी आहे. त्यांच्या दृष्टीने मी जणू कुठल्यातरी परग्रहावरून आले आहे. त्यांच्या आणि माझ्या जगण्यात साम्य तर नाहीच पण त्यांना कधी माझ्यासारखं जगता येईल ही शक्यताही त्यांना दिसत नाही. खरं तर या जाणीवेत, या भावनेत, या अभिव्यक्तीत एक संदेश पण आहे माझ्यासाठी. ‘तुम्ही जे काही बोलाल, ते आम्हाला लागू पडणार नाही’ असंच जणू त्या स्त्रिया मला सांगायचा प्रयत्न करताहेत. मी बरीचशी संदर्भहीन आहे त्या परिस्थितीत.
मला त्या स्त्रियांची भावना समजते. पण सत्याला अनेक बाजू असतात आणि त्यांना केवळ सत्याची एक बाजू दिसते आहे असं मला वाटतं. कारण त्या सत्याची दुसरीही एक बाजू आहे – ती मला आत्ताच दिसते आहे असं नाही, तर अनुभवाने मला ती माहिती आहे. त्या बाजूची चर्चा झाल्याविना हा संवाद पूर्ण नाही होणार माझ्यासाठी.
मी गुजरात राज्यात आहे. तापी जिल्ह्यातल्या छिन्दिया गावाच्या एका पाड्यात मी आहे. माझ्या सोबत पंधरा वीस कोटवालिया स्त्रिया आणि काही मुले-मुली आहेत. भारत सरकारने एकंदर ७५ आदिवासी समूहांना ‘आदिम जनजाती’ अशी मान्यता दिलेली आहे. या समुहांची जीवनशैली बरीच जुन्या पद्धतीची  आहे आणि विकासाचा वारा त्यांच्यापर्यंत न पोचल्याने त्याच्या फायद्यांपासून ते वंचित आहेत. त्यांची शेतीची आणि उपजीविकेची साधनं आधुनिक झालेली नाहीत अद्याप.
मीटिंगच्या आधी मी त्यांच्या वस्तीतून एक फेरफटका मारते आहे. त्यामुळे त्यांच्या आयुष्याचा प्राथमिक स्वरूपाचा अंदाज मला आला आहे. शिवाय इथं येण्यापूर्वी माझ्या सहका-यांनी मला या समूहाची, या गावाची माहिती पुरवली आहे. त्यामुळे समोर येत असलेल्या दृश्यात अनपेक्षित, धक्का बसावं असं काही नाही माझ्यासाठी. जे आहे ते काही फारसं सुखावह नाही, हे मात्र निश्चित.
स्त्रियांच्या सोबत फेरफटका मारताना अनेक विषयांवर आमच्या गप्पा होत आहेत. त्यात मी वर उल्लेख केलेले अनेक मुद्दे येताहेत. इथं मला त्यांच्या जगण्याबद्दल जितकं कुतूहल आहे, तितकंच, किंबहुना थोडंसं जास्तच त्यांना माझ्या जगण्याबद्दल आहे. शिवाय मी एकटी आणि त्या वीस जणी – त्यामुळे एकापाठोपाठ मला प्रश्न विचारण्याची संधी त्यांना आहे. मला गुजराती भाषा चांगली समजते त्यामुळे त्या विनासंकोच प्रश्नांच्या फैरी माझ्यावर झाडत आहेत. मला गुजराती फार चांगलं बोलता येत नाही – बोलण्याच्या ओघात मी व्याकरणाच्या चुका करते आहेत. त्यामुळे खूष होऊन त्या स्त्रिया आणि  लहान मुलं हसत आहेत.
माझे प्रश्नही बहुधा विनोदी आहेत. पाड्यात भटकताना मला एक सायकल दिसते, तेव्हा ‘तुमच्यापैकी कुणाला येते सायकल? या माझ्या प्रश्नावर सगळ्याजणी हसतात. कदाचित त्या प्रश्नातूनच ती वरची प्रश्नोत्तरी उगम पावली आहे. झाडाखाली एक पुरुष बसला आहे. तो माझा प्रश्न ऐकतो आणि त्या स्त्रियांना त्यांच्या (आदिवासी) भाषेत काहीतरी सांगतो, त्यावर एकच हशा उसळतो. काय म्हणाले ते भाई? मी विचारते. तर तो भाई म्हणालेला असतो की, सांगा येते सायकल आम्हाला म्हणून. त्या बेनसमोर कशाला काही येत नाही म्हणता? तिला थोडचं खरं काय ते कळणार आहे? पण त्या स्त्रिया खोटं सांगत नाहीत. कदाचित मी ‘दाखवा बरं चालवून’ असं म्हणेन याचा त्याना एव्हाना अंदाज आला असावा.
पण तो माणूस हुशार आहे – अनोळखी लोकांसमोर आपली बलस्थानंच फक्त जाहीर करावीत – हे त्याचं धोरण तसं पहायला गेलं तर योग्यच आहे.
भटकून झाल्यावर आम्ही एक ठिकाणी बसून ‘मीटिंग’ करतो आहोत आता. माझ्या इथं येण्याने स्त्रियांचा न्यूनगंड वाढणं योग्य नाही याची मला जाणीव आहे. त्यांनी त्यांना येत नसणा-या गोष्टी प्रामाणिकपणे मला सांगितल्या आहेत. आता गरज आहे मीही तितकंच प्रामाणिक असण्याची. 



मिटींगमधली औपचारिकता पार पडते – ओळख, स्वागत वगैरे. आता मी बोलायचं आहे. मी ती संधी घेते. त्या स्त्रियांच्या रोजच्या कामाची चर्चा सुरु करते.
आजपर्यंत कोटवालिया समाजाने गायीम्हशी कधीच पाळल्या नव्हत्या. पण सरकारी योजेनेचा भाग म्हणून आता त्यांना म्हशी मिळाल्या आहेत. इथल्या स्त्रिया आणि पुरुष काहीही अनुभव पाठीशी नसताना म्हशीची धार काढायला लागल्या आहेत.
हं! मला नाही येत गायी-म्हशीची धार काढायला.कधीच काढली नाहीये मी धार, मी सांगते. सगळ्या हसतात.
या सगळ्या स्त्रिया शेणाच्या गोव-या करतात, मला हेही काम येत नाही करता.
जंगलात एकटीने जायचं आणि जळणासाठी पाहिजे ती (योग्य या अर्थाने) लाकडं आणायची हे रोजचं काम आहे त्यांचं. मी जंगलात एकटी जाऊ शकणार नाही आणि कोणतं लाकूड जाळण्यासाठी योग्य आहे हे मला कळत नाही आणि मला लाकूड तर तोडताच येणार नाही हे मी जाहीर करते. सगळे पुन्हा हसतात. आता त्यांना गंमत वाटायला लागली आहे. आत्तापर्यंत मी ‘हुशार’ होते त्यांच्या दृष्टीने, पण मला अनेक गोष्टी येत नाहीत हे हळूहळू त्यांच्या लक्षात येतंय!!
हापशावरून त्या पाणी आणतात – घराला लागेल तितकं. मला भरलेली बादली उचलायला फारसं जमणार नाही हे मी त्यांना सांगते.
त्या स्त्रियांना त्यांची आदिवासी भाषा आणि गुजराती दोन्ही चांगल्या येतात, हिंदीही थोडी थोडी बोलता येते. म्हणजे त्यांना तीन भाषा येतात. मलाही हिंदी, गुजराती येत असलं तरी त्यांची भाषा मात्र येत नाही.
त्या चुलीवर स्वैपाक करतात, मला तर चूल पेटवताही येत नाही, स्वैपाक करणं तर फार पुढची गोष्ट!
त्यांना बांबूची बास्केट बनवता येते – जी मला येत नाही.



आता आमच्या चर्चेत रंग भरायला लागला आहे. मला असंख्य गोष्टी येत नाहीत याची त्यांना झालेली जाणीव त्यांच्यात एक वेगळाच आत्मविश्वास जागा करते आहे.
त्यांना तालावर नृत्य करता येतं; मला येत नाही.
त्यांना गाणी गाता येतात वेगवेगळ्या प्रसंगाना अनुरूप; मला गाता येत नाही.
त्यांना झाडं ओळखता येतात, झाडांची नावं सांगता येतात – माझं ज्ञान दोन-चार झाडांपल्याड जात नाही.
त्यांना ‘माशांची आमटी आणि भाजी ’ बनवता येते मस्त – मला मासेही ओळखू येत नाहीत वेगवेगळे.
शहरतली असले, शिकलेली असले, पैसेवाली असले, इंग्रजी बोलता येणारी असले ... तरी मला सगळं येत नाही ही गोष्ट आता त्या स्त्रियांना चकित करून गेली आहे.
माझ्यासाठी ही साधी गोष्ट आहे. जगण्याची काही कौशल्य त्या स्त्रियांकडे आहेत – काही माझ्याकडे आहेत. काही माझ्याकडं असणारी कौशल्य जशी त्यांच्याकडं नाहीत तशीच त्यांच्याजवळ असणारी अनेक कौशल्य माझ्याकडं नाहीत. त्या काही बाबतीत अडाणी आहेत तर मी काही बाबतीत अडाणी आहे.
नेमक्या कोणत्या गोष्टीमुळे आमच्यात फरक पडला आहे हा? शिक्षण? जात? आर्थिक स्थिती? शहर-खेड्यात असणा-या संधी? त्या आदिवासी आहे आणि मी नाही म्हणून? धर्म? हा फरक केवळ वर्तमानाताला आहे की त्याला भूतकाळ आहे? हा फरक इथं संपणार की भविष्यातही असाच राहील?
अनेक प्रश्न. त्या प्रश्नांची उत्तरं माहिती नाहीत; जी माहिती आहेत ती विषण्ण करणारी आहेत. म्हणून मी प्रश्न विचारत नाही, त्यांची उत्तरं इथं शोधायचा प्रयत्न करत नाही. आम्ही मिळून ज्या गप्पा मारतो आहोत, त्यातून आमची एकमेकीच्या आयुष्याबद्दलची समज वाढायला मदत होते आहे हे मात्र नक्की! त्यातून आमचे सगळ्यांचेच सबलीकरण होते आहे कळत नकळत!

स्वत:ला पाहिजे तसे निर्णय घेत स्वत:चं आयुष्य घडवण्याची क्षमता असणं अशी सबलीकरणाची ढोबळ व्याख्या करता येईल. ही क्षमता प्रत्येक व्यक्तीला आणि समूहाला मिळणा-या संधींवर अवलंबून असते. आपली बलस्थानं कोणती याचं भान असणं ही या प्रक्रियेतली महत्वाची गोष्ट आहे. आमच्या या चर्चेतून आम्हाला आमची बलस्थानं कळली हे फार चांगलं झालं! आपल्याला जे चांगलं करता येतं त्याबद्दल आपल्याला काय वाटतं याच्याइतकंच महत्त्व आहे ते आपल्याला जे काही चांगलं करता येत नाही त्याबद्दल आपल्याला काय वाटतं ते!!
त्यादिवशी आमच्या त्या गप्पा आम्हाला सगळ्यांनाच नवा विचार देवून गेल्या.

मी काय केलं मला नाही माहिती; पण त्या स्त्रियांनी मला थोडं अधिक सबल केलं त्यादिवशी!!       
**                                                                                                                     

Saturday, November 24, 2012

१४२. लेखन: बाहेर आणि आत

‘लिहिणं’ ही जाणीवपूर्वक केली जाणारी कृती असूनही ती काहीशी धूसर आहे माझ्यासाठी.
म्हणून ‘लिहिण्या’बद्दल मला अनेक प्रश्न पडतात.
उदाहरणार्थ: ‘लिहिणं म्हणजे नेमकं काय?’
‘अव्यक्ताला व्यक्त होण्याची निकड का भासते?’
‘यासाठी शब्दांचं माध्यम का निवडलं जात?’
‘अभिव्यक्तीसाठी रचनाप्रकार (गद्य की पद्य, ललित की वैचारिक ..) कसा निवडला जातो?’
‘मला अक्षरओळख नसती, तर मी कशी व्यक्त झाली असते?’
‘लिहिण्याची प्रक्रिया आत किती असते आणि बाहेर किती असते?”
‘लिहिण्याला कशाची मदत होते? कशाचा अडथळा होतो?’
‘मी का लिहिते?’

***
‘मी लिहायला कधी लागले’, हा काही महत्त्त्वाचा प्रश्न नाही. तो फार फार तर ‘मी लिहायला का लागले’ असा विचारणं अनेकजण पसंत करतील. खरं तर आपण जे कोणी शाळेत जातो, ते सगळेच ‘लिहायला’ शिकतो. मग तरीही ‘काही लिहू शकतात’ आणि ‘काही लिहू शकत नाहीत’ अशी विभागणी कसकशी होत जाते याबद्दल मला नेहमीच कुतूहल वाटत आलेलं आहे. मान्यवर साहित्यिकांच्या जीवनात आणि साहित्यात या प्रश्नाचं उत्तर बहुधा मिळत असणार; पण त्यात मी ते कधी शोधलं नाही. कारण? आळस; बाकी काही नाही. स्वत:च्या आयुष्यात उत्तरं शोधणं मला नेहमी जास्त सोयीचं वाटतं. ते उत्तर सर्वसमावेशक नक्कीच नसतं. पण अगदी खरं सांगायचं तर ‘सर्वसमावेशक’ या शब्दाचा अर्थ संदर्भांनुसार बदलत जातो आणि तसं ‘सर्वसमावेशक’ काहीच नसतं!
‘मी कधी लिहायला लागले’ हा काही फार मोठा संशोधनाचा किंवा गूढ विषय नाही. कारण शाळेत गेले पहिल्या वर्गात, तेव्हा पाटीवर पेन्सिलनं वेगवेगळे आकार काढून त्यांना ‘ग’, ‘म’ अशी नावं असतात ती म्हणायला आणि काढायला मी शिकले. म्हणणं आणि लिहिणं या दोन्ही क्रिया एकाच वेळी व्हायच्या – म्हणजे बोलताना लिहिलं जाईलच अशी गरज नसायची. पण जो शब्द लिहायचा तो मोठमोठ्याने उच्चारत लिहायचा अशी पद्धत मला शिकवण्यात आली होती. नंतर कधीतरी लक्षात आलं की बोलणं आणि लिहिणं या दोन वेगळ्या क्रिया आहेत आणि त्या एकमेकींच्या सोबतीविनाही मजेदार असू शकतात. त्यातली कोणती गोष्ट अधिक सोपी याबद्दलचं माझं मत प्रसंगानुसार बदलत जातं!
शाळकरी वयात लिहिताना – विशेषत: पहिल्या दोन-चार इयत्तांत - डोक्यात नेमकं काय चालायचं हे माहिती नाही. पण इतरांकडे पाहून आणि शिक्षणपद्धतीचा एकंदर विचार करता ते ‘लिहिणं’ म्हणजे ‘केवळ नक्कल करणं असणार’ हे नक्की म्हणता येतं. म्हणजे पुस्तकाच्या धडयातली वाक्य ‘न पाहता’ जशीच्या तशी उतरवता येणं या कौशल्याला ‘लेखनकौशल्य’ म्हटलं जायचं असा तो काळ होता. पाटी, पेन्सिल, हात (एक पुरेसा होता!), स्मरणशक्ती आणि थोडंफार डोकं इतकंच लागायचं लिहिण्यासाठी.
आणखी पुढं गेल्यावर ‘निबंध लेखन’ हा प्रकार समोर आला. ‘कवितेतल्या ओळींचं स्पष्टीकरण’ हाही प्रकार आला. इथंही वाचलेले आणि ऐकलेले शब्द कागदावर उतरवले जाणं इतकंच अपेक्षित होतं. पण हे शब्द वर्गाबाहेरचे असायला मुभा होती. किंबहुना असे ‘बाहेरचे’ शब्द वापरल्याबद्दल कौतुक होतं. शब्दांशी खेळ करता येतो हे निबंध लिहिताना पहिल्यांदा लक्षात आलं. खरं आणि खोटं असंच फक्त नसतं – तर काल्पनिकही काही असतं आणि त्याला खऱ्या-खोट्याचा न्याय लावता येत नाही हे कळल्यावर थोडा गोंधळ झाला होता. माझा. ‘जे नाही त्याचाही विचार आपण करू शकतो’ (नाही अशा अर्थानं की जगण्यात नाही आणि पुस्तकांतही नाही) या अनुभवाने ‘ग्रेट’ वाटलं होतं. इथं आता लिहिण्याची कला ‘केवळ नक्कल’ यापल्याड जाऊ लागली. पण तरीही त्याला काही मर्यादा होत्याच. अनुभवविश्व मर्यादित असल्यानं कल्पना ताणून ताणून किती ताणली जाणार? कागद, पेन, हात, स्मरणशक्ती, थोडंफार डोकं – यासोबत ‘मनाला मोकाट सोडण्याची तयारी’ इथं जोडली गेली लेखनाच्या प्रक्रियेत. यात अनुभव, वास्तव आणि स्वप्न यांचं एक अनोखं मिश्रण व्हायला लागलं नकळत! आपल्या मनात जे काही असतं ते समोरच्या व्यक्तीपर्यंत पोचायचं तर ‘नीट’ मांडावं लागतं (अक्षर चांगलं असणारे चांगलं लिहितात असा समज शाळेने घडवला आणि तो पुढे धक्का बसून सुटेपर्यंत सोबत होता!) हेही अनुभव शिकवून गेला होता तोवर. लिहायला ‘विचार’ करावा लागतो – निदान ते कसं मांडायचं याचा विचार करावा लागतो हे पुसटसं जाणवलं, पण त्यावर विचार नाही केला अधिक. प्राथमिक वर्गांपेक्षा इथला आवाका थोडा वाढला होता आता. काहींची कल्पनाशक्ती आणि अभिव्यक्ती इतर अनेकांपेक्षा वेगळी असते हे लक्षात आलं. चांगलं लिहिता येणं आणि हुशार असणं या दोन गोष्टींचा तसा संबंध नाही हेही कळलं. पण हा बदल सावकाश झाला असल्यानं तो जाणवलाही नव्हता.
महाविद्यालयात शास्त्र शाखेचं शिक्षण घेतल्यानं ‘भाषा’ विषयाची संगत सुटली. भाषेत ‘फक्त पास होण्यापुरते’ मार्क मिळवण्याची सोय होती. या काळात अभ्यासात जे लिहावं लागायचं त्यातून कल्पनाशक्तीला लगाम बसला पण ‘तर्क’ नावाची नवी गोष्ट आली. अंदाज तर्कानं बांधता येतात आणि अंदाज कल्पनेनंही करता येतात असं जाणवलं. मग यातले कोणते अंदाज जास्त बरोबर निघतात याचा शोध घेताना ‘तर्क’ हे जास्त चांगलं म्हणजे ‘विश्वासार्ह’ साधन आहे हे जाणवलं. लिहिण्यात आपण कल्पनाशक्ती स्वैर सोडू शकतो पण बोलताना ते करून चालत नाही हे कळल्यावर गंमत वाटून बोलणं आणि लिहिणं या दोन्हींमधली साम्यस्थळं आणि फरक शोधण्याचाही खेळ खेळून झाला.
शाळेत शिकत असताना वार्षिक हस्तलिखित अशी अभ्यासेतर लेखनाची मर्यादित संधी असायची. महाविद्यालयातही ती संधी होती. पण इथं जागा कमी आणि लिहिणारे भरपूर अशी स्थिती असल्यानं लिहू ते छापून येईलच अशी (शाळेत असणारी) खात्री नव्हती. लेखनाच्या प्रक्रियेत वाचक नावाचा वर्ग महत्त्वाचा असतो; वाचकाला काय आवडेल याचा अंदाज घ्यावा लागतो हेही ध्यानी आलं.
त्या काळात काही लिहावं वाटलं, तरी माझी पंचाईत झाली. नुसत्या तर्काच्या आधारे काही लिहावं तर त्यात नावीन्य नसायचं. अगदी नवीन लिहिण्यासाठी त्या विषयाचं सखोल ज्ञान असावं लागतं – जे माझ्याकडे तेव्हा नव्हतं (आजही नाहीच!) आणि मुख्य म्हणजे तर्काच्या आधारे लिहिलं तर ते पुरेसं मनोरंजक नसायचं वाचणाऱ्यांच्या आणि माझ्याही मते. ‘कशासाठी लिहायचं’ असा प्रश्न पडला आणि त्याचं उत्तर मी अजूनही शोधतेच आहे. कधी सापडल्यागत होतं ते – पण पुढच्याच क्षणी त्याच्या विपरीतही वाटतं.
‘पूर्ण काल्पनिक लेखन असतं का?’ याचं उत्तर ‘हो’ असं द्यायला हरकत नाही. पण वाचताना मात्र आपण ती गोष्ट पूर्ण काल्पनिक राहू देत नाही. अगदी काल्पनिक लेखनात सुद्धा एखादी व्यक्तिरेखा पुढे कशी वागेल याचा काही तर्क आपण करतो आणि तो अंदाज सारखा चुकत गेला तर लेखन वाचताना आपल्याला मजा येत नाही - याची जाणीव झाल्यावर गोंधळ वाढला. म्हणजे काल्पनिक व्यक्तिरेखेत, कथानकात आपण आपलं वास्तव आपल्या नकळत लादत असतो. एक वाचक म्हणून लेखकाकडून असणाऱ्या अपेक्षा आणि एक लेखक म्हणून वाचकांकडून असणाऱ्या अपेक्षा यात गल्लत होऊ न देणं अवघड असतं. ‘आपला तो बाब्या’ या भावनेतून लेखकाची सुटका होणं सोपं नसतं. लेखन प्रक्रियेतल्या वाचकाच्या भूमिकेचं नाही म्हटलं तरी दडपण आलं माझ्यावर. तर्क आणि कल्पना यांचा मिलाफ करत काही लिहिलं, त्याचं थोडंफार कौतुकही झालं, तरी एकंदर ‘लेखन हा आपला प्रांत नाही’ अशी खूणगाठ मी मनाशी बांधली. लिहायचं असेल तर कागद, पेन, कल्पना (प्रतिभा हा शब्द फार मोठा आहे माझ्यासाठी), विचार यांसोबत आणखी दोन गोष्टी हव्यात हे कळलं. एक म्हणजे शैली आणि दुसरं म्हणजे समज!
आयुष्याबद्दलची समज, चांगलं-वाईट याबाबतची समज. इतरांकडे आणि स्वत:कडे पाहण्याचा आपला दृष्टिकोन.. अशा अनेक गोष्टींचा अंतर्भाव माझ्या मते ‘समज’ या संकल्पनेत होतो. शैली आणि समज यांचा नातेसंबंध पाहणं हा एक नवा छंद जडला मला या काळात. आणि एक चांगली गोष्ट झाली – ती म्हणजे माझं लिहिणं जवळजवळ थांबलं. आधीही फार काही लिहीत होते अशातला भाग नाही. पण महाविद्यालयीन काळात तर ते पूर्ण थांबलं. क्वचित कधी मास्तरांच्या आग्रहावरून काही लिहिलं – पण ते अगदी अपवादात्मक. काही लिहिलं तर ते कुणालाही न दाखवता तसंचं ठेवून द्यायचं असा एक नवा टप्पा आला.
पुढं मग अनेक वर्ष माझं लिहिणं हे उपयुक्ततावादाच्या चौकटीत बसणारं राहिलं. म्हणजे रोजचा जमाखर्च लिहा, कामाच्या ठिकाणी मीटिंगची टिपणं काढा, कार्यक्रमांची माहिती देणारी पत्रकं लिहा, वार्षिक अहवाल लिहा, प्रेस नोट लिहा, पत्रं लिहा इत्यादी. याचं मुख्य कारण - बहुधा माझं अक्षर इतरांना सहजी वाचता यायचं – असं होतं! दर मीटिंगमध्ये टिपणं काढायचं कामं माझ्याकडे यायला लागलं म्हणजे ‘आपण चांगलं लिहितो’ असं मला वाटण्याची काही शक्यता नव्हतीच. कारण माझ्या ज्येष्ठ सहकाऱ्याने ‘तुला कामाला नाही लावलं की तू गप्पा मारत बसतेस, म्हणून तुला टिपणं काढण्याचं काम देण्यात येत आहे’ हे पहिल्याच वेळी सगळ्यांच्या समोर स्पष्ट केलं होतं. ती एक प्रकारे शिक्षा होती मला दिलेली. त्यामुळे टिपणं काढता काढता कागदाच्या कोप-यात मी रेघोट्या ओढायला लागले पण आपण चित्रकार नाही हे मला आधीच माहीत असल्यानं लोक वाचले माझ्या चित्रकलेपासून.
मीटिंगमधल्या चर्चेचं टिपण तयार करणं ही एक कला आहे. आपल्याकडे माणसं भारंभार बोलतात. आधीची व्यक्ती जे बोलली त्याच्याशी पुढची व्यक्ती जे बोलते त्याचा काही संबंध असतोच असं नाही – नसण्याचीच शक्यता जास्त. मुद्दा एकच असला तरी उदाहरणं बरीच असतात आणि ती उदाहरणं अनेकदा परस्परविरोधीही असतात. एक व्यक्ती एकच भूमिका सातत्यानं मांडेल असंही नसतं. त्यामुळे निष्कर्ष काय हे कळत नाही. बरं, बोलतात खूप काही खूप जण, पण अनेकदा निर्णय काहीच होत नाहीत. पण मीटिंगची टिपणं काढताकाढता विचारांच्या गोंधळातून मार्ग कसा काढायचा आणि नेमकं महत्त्वाचं काय ते कसं टिपायचं याच माझं प्रशिक्षण होत गेलं (ते अजूनही चालूच आहे!). लिहायचं म्हटलं की मनात असंख्य विचार येतात – त्यातले महत्त्वाचे आणि बिनमहत्त्वाचे कसे ओळखायचे आपले आपणच, त्यांचा क्रम अधिक परिणामकारक कसा करायचा याचे प्रयोग सुरु झाले.
या काळात माझ्या ओळखीच्या लोकांपासून मी दूर गेले होते. काम नवं होतं, अनुभव नवे होते, सभोवतालची माणसं नवी होती, शहर नवं होतं – या सगळ्याबद्दल विस्तारानं लिहायचं ‘पत्र’ हे एक साधन झालं. आठवडयाला कमीत कमी एक तरी पत्र – व्यक्तिगत पत्र – मी लिहायला लागले. त्यात भावना, विचार, प्रश्न हेही असायचं; काही अनुभव असायचे, काही चौकशा असायच्या वगैरे. बरीच पत्रं लिहून झाल्यावर लक्षात आलं की पत्र म्हणजे ‘आपुलाच संवाद आपणासी’ असतो आणि समोरची व्यक्ती ही केवळ निमित्तमात्र असते. आपण काय सांगतो? दुसऱ्याला जे पाहिजे ते नाही, तर स्वत:ला जे सांगायचं आहे ते. हं, ते सांगणं समोरच्याशी असलेलं नातं पाहून थोडं थोडं बदलतं हे खरं. म्हणजे परिस्थिती बदलत नाही, सांगण्याचा मुख्य मुद्दा बदलतो आणि दुसरं म्हणजे सांगण्याची ‘शैली’ बदलते. इथं लेखन होतं ते व्यक्तिसापेक्ष असतं. व्यक्तिनिरपेक्ष लेखनापेक्षा हे वेगळं असतं – पत्र हे जास्त व्यक्तिसापेक्ष असतं, इतर लेखन जास्त व्यक्तिनिरपेक्ष.
एकच गोष्ट सरळ सांगता येते, भावनिक होऊन सांगता येते, निराशेनं सांगता येते, आक्रमकपणे सांगता येते, विचारपूर्वक सांगता येते, उद्वेगानं सांगता येते, उद्रेकानं सांगता येते, रागावून सांगता येते, आनंदानं सांगता येते, समंजसपणे सांगता येते, अलिप्ततेनं सांगता येते आणि विनोदानंही सांगता येते हे समजल्यावर मजा वाटायला लागली. ‘रिक्षावाल्यानं फसवून जास्त पैसे घेतले’ हा साधा प्रसंग मी एकदा अशा वेगवेगळ्या पद्धतीने लिहून पाहिला गंमत म्हणून! मग मनाला तो एक नादच लागला. आपल्याला ज्यात आनंद वाटतो त्यात कुणाला दु:ख वाटत असेल तर, आपल्याला ज्याचा राग आला, त्याचं कुणाला हसू येत असेल तर – असे प्रश्न घ्यायचे आणि कल्पना करत बसायचं असं सुरु झालं – ते सगळं मी लिहिलं मात्र नाही कारण ‘लिहायचं तर सलग वेळ हवा’ अशी स्थिती आली होती आणि सलग वेळ मिळण्याची काही चिन्हं नव्हती. शिवाय लिहायला खासगीपणा, एकांत लागतो तोही नव्हता.
मी ज्या ठिकाणी काम करत होते, तिथं आम्ही एक नियतकालिक सुरू करायचं ठरवलं. आणि मग मी लिहावं अशी परिस्थिती निर्माण झाली. अंक काढायचा तर पुरेसे लेख हवेत. ते पुरेसे नसतील तर संपादक मंडळाची नैतिक आणि व्यावहारिक जबाबदारी असते अंकाची पानं भरून काढण्याची. नियतकालिक नवं असल्यानं त्याची काही प्रतिमा नव्हती की त्याबाबत काही परंपरा जपण्याची जबाबदारी आमच्यावर नव्हती. त्या स्वातंत्र्याचा फायदा घेत मी लिहायला लागले पुन्हा एकदा. विषय ठरवायचा, अनेकदा सहकारी विषय सुचवायचे. त्या विषयासाठी मुद्दे काढायचे, सगळे संदर्भ काही हाताशी नसायचे – मग त्यांचा शोध, पहिला मसुदा, दुसरा मसुदा .. हे सगळं हातानं लिहीत बसायचं. पुन्हा पुन्हा लिहायला लागू नये म्हणून काळजीपूर्वक, विचार करून लिहावं लागायचं. लिहिण्याच्या कृतीआधी कितीतरी विचार त्यावर केला जायचा. ‘अव्यक्त’ व्यक्त होण्याची ती एक मजेदार प्रक्रिया असली तरी त्यात गूढ काही नव्हतं – कारण हे ठरवून केलेलं लेखन होतं. एका अर्थी गरज म्हणून केलेलं लेखन होतं ते – स्वान्तसुखाय वगैरे नव्हतं, तर कामाचा भाग म्हणून होतं. माझ्या तिथल्या भूमिकेत मी लिहिणं ‘आवश्यक’ होतं. कागद, पेन, बैठक मारून लिहिणं यासारखं एक महत्त्वाचं काम म्हणजे लिहून झालेले कागद छपाई जिथं होत असे त्या शहरापर्यंत पोचवणं. आपण लिहिलेल्यात मुख्य किंवा इतर संपादक काटछाट करतात का, आणि काय करतात याचं उत्तर छापील अंक हातात पडल्यावरचं मिळायचं. त्याबद्दल कुतूहल असायचंच!
या काळात नुसतेच मुद्दे लिहिलेले कितीतरी कागद इतस्तत: पडलेले असत. त्यातल्या काहींचा विस्तार झाला, काही तसेच नामशेष झाले. काय नामशेष झाले ते आता आठवतही नाही.
बारा वर्षांपूर्वी माझ्या आयुष्यात संगणक आला आणि लिहायचं एक नवं तंत्र आलं. मी पहिल्यांदा लिहिला तो ‘स्त्रियांचे आरोग्य आणि सबलीकरण’ या एका प्रकल्पाचा ‘प्रोजेक्ट इम्प्लीमेंटेशन प्लान’. आम्ही पाच जणांनी पाच विभाग वाटून घेतले होते. सर्वात आधी माझं लिहून झालं म्हणून इतर सहकारी माझ्याकडे येऊन बसायला लागले. चर्चा करता करता त्यांनी बोलायचं आणि मी टंकन करायचं असं सुरु झालं. त्यांचं बोलणं मी आधी तसंच (ते जसं बोलायचे तसंच) लिहायचे आणि मग सोबत माझ्या शैलीत पण लिहायचे. असं करता करता मी माझ्या टीमची लेखनिक (पण थोडं अधिक स्वातंत्र्य असलेली) झाले. एक मसुदा झाला की तो टीममधल्या वरिष्ठ सहकारी लोकांना दाखवायचा. त्यांच्या सूचनांनुसार बदल करायचे. मग ते प्रकल्पासाठी निधी देणाऱ्या संस्थेला पाठवायचं. त्यांच्या सूचना यायच्या. मला कुणी सांगितलं नव्हतं – तरी मी आपले सगळे मसुदे एकामागोमाग एक तारखेनुसार साठवून ठेवले होते. हळूहळू लक्षात आलं की माणसं आपण आधी मांडलेली कल्पना मोडीत काढतात पण काही काळानंतर तीच स्वत:ची म्हणून मांडतात. मुद्दा काय आहे यापेक्षा तो कुणी मांडलाय याला आपला समाज महत्त्व देतो. माझी त्याबद्दल तक्रार नव्हती. मी ते परिच्छेदच्या परिच्छेद आधीच्या मसुद्यातून घेऊ शकत होतेच. या कॉपी-पेस्ट रोगाचे अधिक भयाण आविष्कार मी पुढं पाहिले – पण ते बरेच नंतर.
विचार आणि लिहिणं प्राथमिक शाळेत असताना एकत्रच व्हायचं. माध्यामिक शाळेत त्यात थोडा खंड पडला. महाविद्यालयीन जीवनात विचार आधी केलेला असायचाच – जरी लिहिताना विचार सोबत आहेत असं वाटलं तरी तो विचार पूर्वनियोजित असायचा. मीटिंगची टिपणं काढताना माझा विचार हा फक्त ‘काय टिपायचं आणि काय कोणत्या क्रमाने सादर करायचं’ इतकाच होता – विषयाबाबत फारसा विचार करण्याची संधी मला मिळत नसे. त्यामुळे विचार आणि लिहिणं यांतल्या अंतराचा मी चांगला अनुभव घेतला होता बरीच वर्षं. जे व्यक्त करायचं त्यात घाई करायची नाही हे सूत्र होतं. ते केवळ इतरांपुढं स्वत:ची प्रतिमा जपायची या भूमिकेतून आलेलं नव्हतं. आपल्याला नक्की काय सांगायचं आहे, जे सांगायचं आहे तेच आपण सांगतो आहोत ना, जे सांगतो आहोत तेच इतरांपर्यंत पोचतंय ना अशा विचारांतून सावकाश सांगितलं जायचं. मौन हा संवादाचा जणू अविभाज्य भाग होता. दोन लेखांमध्ये बराच काळ जायचा – आणि तो आवश्यकही असायचा.
या काळात मुख्य प्रवाहातल्या वृत्तपत्रांसाठीही लिहिलं – ते लिहिताना अभ्यासपूर्ण लेखन न करता माझे अनुभव सांगायचं धोरण मी स्वीकारलं. कारण एक तर माझा ‘अभ्यास’ नव्हताच. दुसरं म्हणजे माझे अनुभव मला सांगावेसे वाटले इतरांना – अगदी मी ज्यांना ओळखत नाही त्यांनाही. पण वृत्तपत्रांत लिहिण्याचा अनुभव एकंदरीत फारसा सुखद नव्हता. लेख मिळाल्याची पोच तर मिळत नसेच, लेख छापल्याचं कळवण्याचंही सौजन्य अनेकांकडे नसे. त्या ‘वाट पाहण्याचा’ मला कंटाळा आला आणि ते लेखन मी बंद केलं. शिवाय वाचकांशी थेट संवाद त्यात जवळजवळ होत नसे.
संगणकावर मी लिहायला लागले तेव्हा विचार आणि लिहिणं पुन्हा ‘एकसमयावच्छेदे’ घडायला लागलं. पण सुरुवातीला टंकन करण्याची गती कमी असल्याने विचारांची साखळी तुटून चिडचीड व्हायची. विचार पुढे पळायचे आणि हाताला त्या गतीने काम करता यायचं नाही. त्यावर उपाय म्हणून ‘टायपिंग ट्युटोरियल’ उतरवून घेतलं आणि त्याचे धडे गिरवले. मग ‘की बोर्ड’कडे न पाहताही बरोबर अक्षर स्क्रीनवर उमटायला लागल्यावर विचार आणि लिहिणं या क्रियांमध्ये असेलेलं द्वैत जणू संपून गेलं. सगळ्या कामाला गती आली.
पण म्हणून काम कमी झालं का? नाही, ते वाढलंच. त्यातला दबावही वाढला.
पूर्वी प्रकल्पांचे आराखडे लिहिले जायचे तेव्हा त्यात आधीच बराच विचारविमर्ष व्हायचा आणि सर्वांनुमते जे मुद्दे मान्य असतील त्यांचाच आराखडा लिहिला जायचा. समोरासमोर बसून चर्चा करण्याची जागा आता टेलि-कॉन्फरन्स, व्हिडीओ-कॉन्फरन्स, ई-मेल संवाद यांनी घेतली. पूर्वी एखाद्या व्यक्तीनं एखादं मत मांडल्यावर आपल्याला प्रतिसाद द्यायला वेळ मिळायचा. आता या बाबतीत ‘झिरो टॉलरन्स’ आला. त्यामुळे विचार करण्याची पद्धत प्रतिक्रियात्मक होऊ लागली. ‘काहीही सांगा पण लगेच सांगा’ असं वातावरण निर्माण झालं. आपण वेळ घेतला थोडासा तर आपण ‘स्लो’ आहोत असा शिक्का बसेल याची धास्ती निर्माण झाली. तो/ती काय म्हणतेय यावरच विचार केंद्रित होऊ लागला. स्वत:ला काही म्हणायचं आहे हे विसरून जायला होऊ लागलं. संवाद म्हणजे प्रश्नोत्तरी व्हायला लागली.
या नव्या तंत्रज्ञानाबरोबर माहितीचा भडीमार पण आला. एखादी कल्पना मांडायची असेल नव्याने किंवा खोडून काढायची असेल तरीही काहीतरी ‘विदा’ देण्याची अपेक्षा निर्माण होऊ लागली. विदा जणू काही दरबारात ‘सिवा’ला संपवण्याचा विडा उचलायचा आहे अशा थाटात कशाचाही मागितला जाऊ लागला आणि कुणीही मागू लागलं. सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ वेगळे असल्यानं एका ठिकाणचं उदाहरण दुस-या ठिकाणी तंतोतंत लागू होणार नाही याचंही भान काही माणसं विसरली. कुठल्या कुठल्या जुन्या प्रामाण्याऐवजी नवे लोक आले, नवी संकेतस्थळं आली – पण प्रामाण्य मानण्याची परंपरा मात्र कायम राहिली.
२००८ मध्ये एका नव्या प्रकल्पाचा मसुदा लिहिताना हा बदल मला जास्त जाणवला. आता आम्ही एकत्र बसून एल. सी. डी.चा वापर करून प्रकल्प ‘लिहीत’ होतो. प्रत्येकाची विचार करायची पद्धत वेगळी, अनुभव वेगळा आणि आज संध्याकाळी मसुदा पाठवायचा आहे हा ताण – त्यामुळे लिहिण्याताला आनंद जाऊन ते पुन्हा एकदा काम बनलं. फारसा विचार न करता वेळ गाठण्यासाठी मुद्दे उरकले जाऊ लागले. ‘अमुक एक गोष्ट केली तर त्याचे फायदे काय आणि तोटे काय’ असा विचार करण्याची प्रक्रिया थंडावली. म्हणून मग संवाद वाढला पण त्याची अर्थपूर्णता कमी झाली. संवादाचं ओझं व्हायला लागलं आमच्या टीमला. मसुदा हाताने लिहायचो तेव्हा फार फार तर तीन वेळा लिहायला लागायचं. आता एकेका प्रकल्पाचे चौदा-पंधरा मसुदे आमच्या संगणकात साठायला लागले. पूर्वी एकच ‘फायनल फाईल’ असायची. आता ‘फायनल वन’ ‘फायनल टू’ ‘फायनल फायनल’ अशी नावं आम्ही सहज द्यायला लागलो. त्यात काही चुकतं आहे असं कुणाला वाटेनासं झालं. विचार करून लिहायचं हा क्रम बदलून आधी लिहायचं आणि मग विचार करायचा असं चक्र सुरु झालं – जे अजूनही कायम आहे मी काम करते त्या क्षेत्रात!
हे काम करत असताना प्रक्रियांचं डॉक्युमेंटेशन करण्याची संधी मिळाली. स्वतंत्र लिहिण्याचा थोडाफार अनुभव असणा-या व्यक्तींना ब-यापैकी डॉक्युमेंटेशन करता येतं, की डॉक्युमेंटेशन करण्याच्या अनुभवामुळे इतर स्वतंत्र लेखन सुधारतं – याचा अजून मी नीट विचार केला नाही. त्या दोन्ही कृती एकमेकींना बळ देत असाव्यात असा अंदाज मात्र बांधला आहे मी.
दरम्यान ‘ब्लॉग’ समोर आला. माझ्या ओळखीत तेव्हा कुणी ब्लॉग लिहायचं तर सोडून द्या, वाचतही नव्हतं. त्यामुळे मला हे एक नवं खेळणं मिळाल्यासारखं झालं. त्यापूर्वी इंग्रजीत ललित लेखन कधीच केलं नव्हतं – इंग्रजीत लिहायचं ते फक्त कामाचं. पण मराठी टंकनाची माहिती नव्हती म्हणून इंग्रजी ब्लॉग सुरु केला. त्यात अनेक अडचणी आल्या. पण ओळखदेख नसलेले लोक आपण लिहिलेलं वाचतात, त्यावर प्रतिसाद देतात, त्यातलं कुणीतरी कधीतरी परखडपणे चार शब्द सुनावतं आणि त्याचा आपल्याला उपयोग होतो, लोक आपल्याला तांत्रिक मदतही करतात - हा अनुभव नवा आणि बरंच शिकवून जाणारा ठरला. (मराठीत टीका तत्परतेने होते, मदत मात्र क्वचित – असा निदान माझा अजून तरी अनुभव आहे!) ब्लॉगवर लिहिण्यासाठी मग विषय सुचत गेले. पूर्वी जे अनुभव न सांगता तसेच विरून गेले असते, ते आता सांगितले जाऊ लागले. मराठीत ब्लॉग सुरु केला तो इंग्रजी ब्लॉगनंतर जवळजवळ सहा महिन्यांनी. आधी मराठी लिहायला अडचण यायची. ‘बरहा’ वापरून लिहायचं आणि ते ब्लॉगरमध्ये पेस्ट करायचं असे उद्योग चालायचे. त्यात प्रचंड वेळ जायचा आणि कंटाळा यायचा. पण काही वाचकांनी ‘तुम्ही मराठी ब्लॉग गांभीर्याने घेत नाही’ अशी तक्रार केली आणि मी जागी झाले!
इथं आता लेखनप्रक्रिया पुन्हा वेगळी व्हायला लागली. ब्लॉग स्वत:चा असल्यानं लिहिलंच पाहिजे असं काही बंधन नव्हतं (नसतं). पण लिहायचा उत्साह, व्यक्त व्हायचा उत्साह मात्र होता. ब्लॉग लिहिताना विचार जाणीवपूर्वक केला जात नाही हे ध्यानात आलं. बरेचदा ‘अमुक एक लिहू’ म्हणून मी संगणकावर बसते पण प्रत्यक्षात दुसराच एखादा विषय लिहून उठते. मी इंग्रजीत अमुक एक विषय का लिहिते आणि मराठीत अमुक एक विषय का लिहिते – याचीही कारणमीमांसा मला अद्याप सापडलेली नाही. पण मनात कधी येईल तेव्हा लिहा, समाधान नाही वाटलं तर काढून टाका, किंवा साठवून ठेवा आणि नंतर कधीतरी त्यावर काम करा – अशा सोयीमुळे लिहिणं सोपं झालं, स्वत:साठी तरी आनंददायी झालं (– वाचकांचे काय हाल व्हायचे ते होवोत!). वाचकांशी थेट संवाद वाढला. यातल्या काही वाचकांनी केवळ लेखन प्रक्रियेत नाही तर जगण्यातही मोलाची भर घातली.
संगणक आणि त्यासोबत मराठीत लिहिण्याची सोय ही एक क्रांती आहे मी पाहिलेली. संगणक नसता तर मी किती लिहिलं असतं? किती लिहीत होते मी? – वर्षाकाठी पाच ते सहा लेख म्हणजे खूप झाले. आता संगणक आहे तर मी किती लिहिते? जवळजवळ पंधरा ते वीस पट. लेखांची संख्या ही लेखांचा दर्जा ठरवण्याचा निकष असू नये असं माझं मत आहे. लेखन कमी असलं म्हणजे दर्जेदार असतंच असं काही जरुरी नाही आणि खूप लेख लिहिले म्हणजे लेखक लोकप्रिय आहे असंही मानण्याची गरज नाही.
पण लेखकाला बाह्य अडचणींतून मोकळीक देण्यात संगणकाची भूमिका फार मोठी आहे यात मला तरी शंका नाही. हे स्वातंत्र्य सुखाचं आहे की अडचणीचं आहे हे माझं मला ठरवावं लागेल. लेखन हा एक आंतरिक प्रवासही असतो आणि त्यातल्या अडचणींना लेखक कसे सामोरे जातात यावर त्यांच्या लेखनाचा दर्जा अवलंबून असतो, असेल. पण संगणक क्रांतीनं पुन्हा एकदा मला सांगितलं आहे की: लिहिणं किंवा न लिहिणं हा निर्णय सर्वस्वी माझा आहे; त्याचं खापर मला बाहेरच्या कोणत्याही गोष्टीवर फोडता येणार नाही!
****
लिहिण्याची प्रक्रिया आधी ‘आत’ कुठेतरी घडत असते, तिला ‘बाहेर’ यायचं तर सोयी हव्यात. जुन्या काळी या सोयी नव्हत्या म्हणून लिहिण्याचा आळस, कंटाळा केला जायचा. आता बाहेरची सोय आहे चांगली म्हणून हवं तितकं लिहिता येतं. पण तंत्रज्ञानानं ‘विचार’ आणि ‘लेखन’ यांतला अवकाश (स्पेस, अंतर) कमी करून टाकलं आहे एकदम – त्याची काळजीही वाटते. त्याचा एकंदर विचारप्रक्रियेवर आणि लेखनप्रक्रियेवर काय परिणाम होतो हे मी कामाच्या क्षेत्रात जवळून पाहिलं आहे, अनुभवलं आहे. ते तोटे व्यक्तिगत पातळीवर लिहिताना होऊ नयेत असं वाटतं खरं – पण ते होत असतील तर आत्ता कळायलाही मार्ग नाही.
‘लिहिणं’ हा एका अर्थी इतरांपर्यंत पोचण्याचा एक रस्ता आहे. या संवादासाठी मी ‘शब्द’ वापरते कारण तेच एक साधन मला त्यातल्या त्यात माहीत आहे. रंग, रेषा, स्वर, ताल यांची ओळख होण्याच्या फार पूर्वी शब्द ओळखीचे झाले. म्हणून शब्द वापरताना तितकासा ताण येत नाही. रंग किंवा स्वर वापरून मला जे सांगायचं आहे ते नीट सांगता येणार नाही हे मला माहिती आहे – म्हणून मी शब्द वापरते. मी निरक्षर असते तर कदाचित मी काहीतरी पर्याय शोधला असता. पण ‘गमभन’ गिरवण्यातून शब्दांचा पर्याय मला सहज मिळाला – म्हणून तो मी वापरत राहते.
हं, शब्द ओळखीचे आहेत म्हणून हवे तसे वापरायला गेले की मात्र फजिती होते अनेकदा. अति-आत्मविश्वास नडतोच. बऱ्याचदा शब्द जुने असले, वापरातले असले, तरी नवे वाटत राहतात मला त्यांचा अर्थ नीट न कळल्यानं. त्यांचं हे एकाच वेळी पुरातन असणं आणि नवं असणं अजून मला भुरळ घालतं!
‘मी का लिहिते’ या प्रश्नाचं समाधानकारक उत्तर मिळत नाही तोवर मी लिहीत राहणार बहुतेक. प्रश्नाचं उत्तर मिळवण्याचा तोच एक मार्ग आहे ना! लिहिणं थांबलं तर प्रश्न नाहीसा होईल किंवा प्रश्न नाहीसा झाला की लिहिणं थांबेल. असं काही होईल का, यातलं काय आधी होईल, ते उत्तर काय असेल, लिहिण्याची गरज संपेल का एक दिवस, लिहिणं थांबल्यावर संवादासाठी मी काय माध्यम शोधेन ....
आणि कदाचित त्यावेळी हेच सगळे जुने प्रश्न नव्याने समोर येतील ...

Monday, November 12, 2012

१४१. हे अरुणाचल ....

हे अरुणाचल! माझ्या घरात प्रवेश करून आणि मला आकर्षित करून तू मला आपल्या हृदयगुहेत कैदी का बनवून ठेवले आहेस?
हे अरुणाचल! तू स्वत:च्या आनंदासाठी माझे हृदय जिंकले आहेस? की माझ्यासाठी? आता जर तू माझा त्याग केलास, तर सारे जग तुलाच दोष देईल!
हे अरुणाचल! मला वारंवार तुझी आठवण का येते आहे? मी आता तुला विसरूच शकत नाही ...
***
अरुणाचल हे नाव उच्चारताक्षणी त्या दिवसापर्यंत बर्फाच्छादित शिखरांशी लपंडाव खेळणा-या लोहितचे आणि हिरव्यागर्द जंगलांचं चित्र डोळ्यांसमोर तरळून जायचं. पण त्या दिवशी मी आणखी एका अरुणाचलला भेटून आले होते. इथं नदी नव्हती, फारसं घनदाट जंगलही नव्हतं. तरीही मन गुंतवून ठेवणारं, विस्मयचकित करून टाकणारं खास काहीतरी याही अरुणाचलात होतं! स्वाभाविकच आहे म्हणा! अभिमानाने मिरवण्याजोगी एक खूण या अरुणाचलाजवळ आहेच मुळी!! ती म्हणजे रमण महर्षींची आठवण. त्यांच्या सान्निध्यामुळे की काय, अरुणाचल अधिकच विनम्र आणि भव्य वाटतो. भव्य असूनही भयप्रद न वाटता आपलासा वाटतो.
या अरुणाचलची जुजुबी ओळख होऊन तशी बरीच वर्ष उलटली होती. पॉल ब्रन्टनच्या A Search in Secret India या पुस्तकात रमण महर्षी आणि अरुणाचल हे दोन्ही पहिल्यांदा भेटले. रमण महर्षी यांच्या मौनातच माझे सारे प्रश्न नाहीसे होऊन मला मानसिक शांती मिळाली अशा आशयाचे ब्रन्टन महोदायांचे विधान वाचून गंमत वाटली होती मला. पण त्याचा फारसा कीस काढायच्या फंदात मी तेव्हा पडले नव्हते.
अशीच आणखी काही वर्ष गेली. दरम्यान दक्षिण दौरा करून आलेल्या काही लोकांकडून तिरुवण्णामलैचे गुणगान कानी पडायचे. त्यामुळे अरुणाचलबद्दलचं माझं कुतूहल जागृत झालं. रमण महर्षीचं चरित्र मी याच काळात वाचलं. अशक्यप्राय स्वप्नं पाहण्याच्या माझ्या सवयीने अरुणाचल भेटीचं स्वप्न जागं ठेवलं.
त्यावर्षी एका मैत्रिणीने पॉन्डिचेरी भेटीचा बेत आखला. मीही गेले. पॉन्डिचेरीचा समुद्रकिनारा मला फारच आवडला. सकाळ-संध्याकाळ तिथं निवांत आनंदात जायची. अशातच एक दिवस रमणाश्रमात जाऊ यात काय? अशी विचारणा झाली. मी तयारच होते. भेटीची आखणी आणि तयारी बाकीच्यांनी केली. मी मात्र पॉन्डिचेरी पर्यटन विकास महामंडळात जा, नकाशे गोळा कर, ग्रंथालयात बसून संदर्भ पाहा .. अशी निरर्थक कामं नेहमीप्रमाणे केली.
पहाटे पाच वाजता आमचा प्रवास सुरु झाला. काळोखात फारसं काही दिसत नव्हतंच आधी पण रविराजाच्या आगमनाने सारं चित्र बदललं. दूरपर्यंत दिसणारी वळणावळणाची काळीशार सडक, रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना झुलणारी हिरवळ, निळसर आकाश मधेच झाकोळून टाकणारे ढग, अंगावर झेपावणारा वारा ...या सगळ्याचं सुख अनुभवत  प्रवास झाला.
वाटेत दुरून जिंजी किल्ल्याचे अवशेष दिसले. छत्रपती शिवाजी महाराज या किल्ल्यावर येऊन गेले आहेत म्हणून त्याला भेट द्यायची इच्छा होती – पण तेवढा वेळ हातात नव्हता. आणि बसने प्रवास करत असल्याने ‘पाहिजे तिथं’ थांबायची चैन आम्ही करू शकत नव्हतो. थोड्या वेळातच ‘तिरुवण्णामलै’ अशी पाटी दिसली आणि मी सावरून बसले.
अरुणाचलाचं पहिलं दर्शन मोठ ओबडधोबड आणि रखरखीत होतं. पाषाणखंड प्रचंड मोठे होते. निसर्गाच्या या रुद्र आणि काहीशा रुक्ष रुपाने मी बावरून गेले. इथं ना डेरेदार वृक्ष दिसत होते ना खळाणणारे झरे! ‘इतक्या कोरड्या आणि उजाड डोंगराचं माहात्म्य स्थानिक लोकांना कां वाटत असेल’ – असा प्रश्न माझ्या मनात नकळत आलाच.
पण या अरुणाचलाची महती फार प्राचीन काळापासून आहे. स्कंद पुराणात याला ‘विश्वाचे हृदय’ म्हटलं गेलं आहे. ब्रह्माण्ड आणि वायू पुराणांत कैलासाच्या पश्चिमेस असणा-या पर्वताचे असेच वर्णन आहे. अनेक संतांनी इथं तपश्चर्या केली असं लोक मानतात. रमण महर्षीही अरुणाचलास अत्यंत पवित्र स्थान मानत. अरुणाचलाच्या सान्निध्यात अखंड शांतीचा स्रोत आपल्यालाही स्पर्श करून जातो असा अनेक लोकांचा अनुभव आहे- माझाही आहे. यात वास्तव किती आणि श्रद्धा किती हा चर्चेचा आणि वादाचा विषय असू शकतो हे मला माहिती आहे.  
या पर्वताबद्दल एक पौराणिक कथा आहे – जी मला अतिशय आवडली. एकदा ब्रम्हा आणि विष्णू यांच्यात ‘सर्वश्रेष्ठ कोण’ असा वाद सुरु झाला. दोन मानवी सत्ताधीश भांडायला लागले तर काय होतं, याचा अनुभव आपण अनेकदा घेतला आहे. हे तर साक्षात देवांचं भांडण! साहजिकच पृथ्वीवर अराजक माजलं. सृष्टी लयाला जाते की काय अशी वेळ आली. इतर देवतांनी मग शिवशंकरांना ‘यातून मार्ग काढा’ असं साकडं घातलं.
मग शिव स्वत: एका प्रकाशस्तंभाच्या रूपात प्रकट झाले. या स्तंभाचा आदि अथवा अंत जो जाणेल तोच खरा श्रेष्ठ अशी आकाशवाणी झाली. विष्णूने वराहरूप धारण केलं आणि प्रकाशस्तंभाचा उगम शोधण्यासाठी जमीन खणायला सुरुवात केली. ब्रह्माने राजहंसरूपात आकाशात भरारी घेतली – प्रकाशस्तंभाचा अंत शोधण्यासाठी. पण ब्रह्माने थोडी लबाडी केली (देव कसा लबाडी करेल हा प्रश्न गैरलागू आहे!).एका पर्वतशिखराच्या वृक्षावरून पडणारं फूल त्याने आणलं आणि ‘ते प्रकाशस्तंभाच्या शिखरावरून आणलं आहे’ असं खोटंचं सांगितलं. विष्णू मात्र परमप्रकाशाच्या साक्षात्काराने नम्र होऊन परत आला. यातून विष्णूचं श्रेष्ठत्व सिद्ध झालं. विष्णू म्हणजे अहं(कार), ब्रह्मा म्हणजे मन आणि शिव म्हणजे आत्मा असं लक्षात घेतलं की या कथेचा आशय अधिक अर्थपूर्ण होतो. या कथेतला प्रकाशस्तंभ म्हणजे आजचा अरुणाचल अशी परंपरागत धारणा आहे.
रमणाश्रमाच्या दिशेनं जाताना डाव्या बाजूला एक भव्य मंदिर दिसलं. हेच ते अरुणाचलेश्वराचे मंदिर – ज्यात तेजोरूप शिवलिंग आहे. हे मंदिर विजयनगरच्या कृष्णदेवरायाने सोळाव्या शतकात बांधलं आहे. याचा विस्तार थोडाथोडका नाही तर पंचवीस एकर आहे. चारी दिशांना गोपुरं आहेत. मुख्य गोपूर बारा मजल्यांचे असून त्याची उंची दोनशे फुटांहून जास्त आहे. अरुणाचलावरील स्कन्दाश्रमातून या मंदिराचं दृश्य फार मनोहर दिसतं. दगडात कसला आला आहे देव? हा प्रश्न या मंदिराच्या दर्शनाने मला अर्थहीन वाटू लागला. अशा प्राचीन मंदिरांचा आपल्याशी नि:शब्द संबाद होतो, तेव्हा मानवी प्रवासाचा, त्यांच्या आशा-आकाक्षांचा एक रस्ता थोडासा दिसतो – निदान दिसल्याचा भास मला तरी झाला. या मुक्या मंदिरांच्या निश्चलतेआड एका सामाजिक कालखंडाचा जिताजागता इतिहास आहे ही जाणीव मनाला विलक्षण स्थितीत नेते. अर्थात माझ्याबरोबरच्या लोकांना इतिहासात फारसा रस नव्हता – त्यामुळे थोड्यात समाधान मानून घ्यावं लागलं मला.
पर्यटन संस्कृतीच्या प्रभावामुळे रमणाश्रमात पाहण्यासारखं काय आहे? असा प्रश्न लोक हमखास विचारतात. रमणाश्रमात कसलाही चकचकाट नाही, श्रीमंती बडेजाव नाही, फार कसली औपचारिकता नाही .. आहे ती फक्त शांतता. आणि स्मशानशांतता नाही तर आनंदी शांतता. निदान मला तरी असंच दिसलं!
आश्रमाच्या एका कोप-यातून मोराचा आवाज आला. आम्ही लगोलग तिकडं मोर्चा वळवला. एक-दोन नाही तर पंचवीस-तीस मोर होते. आमची चाहूल लागताच काही दूर निघून गेले, तर काही आमच्याकडे दुर्लक्ष करत तिथंच रेंगाळले. पण नृत्य करायचं मात्र कुणीच मनावर घेतलं नाही म्हणून माझी निराशा झाली. जगात प्रत्येक गोष्ट ‘मेड टू ऑर्डर मिळणार नाही आपल्याला याचं भान पुन्हा एकदा आलं! आमच्या सोबत गाय-वासरांची फौजही होती. एका वासराला मी जरासं थोपटलं तर दुसरंही माझ्याजवळ आलं – थोपटून घायला! रमणमहर्षी यांच्या प्राणीप्रेमाच्या अनेक कथा आधी वाचल्या होत्या. जेवणाची वेळ झाल्यावर पातेली भरभरून अन्न आधी प्राण्यांसाठी जाताना पाहून त्या कथा ख-या असाव्यात असं वाटलं.
महर्षींचं शेवटचं वास्तव्य ज्या सभागृहात होतं, तिथं आम्ही गेलो. त्या छोट्याशा सभागृहाला आता ध्यानकक्षाचे रूप प्राप्त झालं आहे. आत जाताच रमणांच्या भव्य चित्राने नजर खेचून घेतली. त्यांच्या डोळ्यांतला शांत आणि आश्वासक भाव; चेह-यावरची किंचित करुणेची छटा; आधार देणारे स्मितहास्य ....ते चित्र इतकं जिवंत आहे की वाटतं आता पुढल्या क्षणी महर्षी आपल्याशी बोलतील, आपल्याला आशीर्वाद देतील, काही सांगतील ... (या अनुभवावर लिहिलेला एक संवाद इथं आहे) .माझ्यासारख्या अश्रद्ध व्यक्तीलाही नतमस्तक करण्याचं सामर्थ्य त्या चित्रात आहे असं मी म्हणू शकते अनुभवानं!! महर्षीनी वापरलेल्या वस्तू तिथं ठेवलेल्या आहेत. आजकाल पंचतारांकित संस्कृतीचे अनेक साधु-संत पहायला मिळतात. त्या पार्श्वभूमीवर रमणांचा साधेपणा विलक्षण चकित करून गेला मला.
अरुणाचलाच्या माथ्यापर्यंत चढत जायचा माझा विचार होता. पण आश्रमाच्या लोकांनी फक्त ‘स्कन्दाश्रमापर्यंत जाऊन या, पुढे निर्मनुष्य भागात आज जाऊ नका अशी कळकळीने विनंती केली. त्या डोंगरावर त्या दरम्यान स्त्रियांशी गैरव्यवहाराच्या काही घटना घडल्या होत्या हे कळल्यावर (आणि आम्ही सगळ्या स्त्रियाच होतो म्हणून) मी माझा हट्ट सोडून दिला. अनेक भक्त मंडळी जातात तिथवर मिळून ठराविक दिवशी – पण त्या दिवसापर्यंत मी काही तिथं असणार नव्हते.
स्कन्दाश्रम ही अरुणाचलाच्या कुशीत वसलेली एक छोटीशी गुहाच आहे खरं तर. तिथं आता बांधकाम केलेलं आहे. रमणांनी इथं काही काळ राहून साधना केली होती. डोंगरातून एक झरा इथवर येतो त्यामुळे गुहेत एकदम मस्त थंड वाटतं. इथं आम्ही बराच वेळ नुसतेच निवांत, काहीही न बोलता बसून होतो. इथल्या वातावरणाचा प्रभावच आहे तसा.
रमण महर्षींचं तत्त्वज्ञान आणि उपदेश अद्वैत वेदांताला अनुसरणारा आहे. आत्मसाक्षात्कार हेच रमणांच्या मते मानवी जीवनाचं ध्येय आहे – असायला हवं.  ‘या साक्षात्कारासाठी गुरुकृपा आवश्यक आहे’ असंही त्यांनी आवर्जून सांगितलं आहे.  कृपा असतेच, ती घेण्याची आपली पुरेशी क्षमता हवीअशी मिस्कील पण कठोर आठवणही ते आपल्याला करून देतात. उपदेश देण्याची महर्षींची पद्धत वरवर साधीसोपी वाटली तरी अतिशय गूढ आणि सखोल होती असं दिसतं. आध्यात्मिक जीवन जगण्यासाठी संन्यासच घेतला पाहिजे असा त्यांचा आग्रह नव्हता. महर्षींचं स्वत:चं जीवन अतिशय अद्भूत आणि अविश्वसनीय आहे. अशी माणसं आजही असतात याचं नवल वाटतं.
***
अरुणाचलावरून परतताना संध्याकाळ झाली. पाहता पाहता ‘नभ मेघांनी आक्रमिले’ आणि झिम्मड पाउस कोसळायला लागला. त्या सरींनी हातभर अंतरावरचं काही पाहणंही अशक्य करून टाकलं. काळोखाची झूल मग आसमंतावर पसरत गेली. क्षणाक्षणाला मी पाठ फिरवून जणू अरुणाचलापासून दूर चालले होते.
डोळ्यांसमोर मात्र त्याचंच रूप होतं आणि मनात महर्षींचे शब्द:
हे अरुणाचल! काय, तू मला आत नाही बोलावलेस? पण मी तर आत येऊन चुकलो आहे. माझ्या रक्षणाचा भार आता तुझ्यावरच आहे!
हे अरुणाचल! माझे मन इतस्तत: भटकू नये म्हणून तू सदैव माझ्या मनात विराजमान रहा ...
हे अरुणाचल! हे अरुणाचल!